ÑI DOY KIMNGEAM TATI PODER JUDICIAL, PU WUNE MÜLEWYEPA CHI CHE ÑI KEWÜN MEW
1. ¿Chumkey am tati Poder Judicial?
Ti Estado de Chile niey küla trokiñke newen, tati poder judicial fey ta kiñe. Ka müley Ejecutivo ka Legislativo. Tati poder judicial müley tañi küme nor adnieael tati norngechi dungu, ka ñi manelfalngeal, ka ñi doyümngeal ñi derechu ta che, ka ñi illamkangenoal ta iney no rume1.
2. ¿Chumngechi adküley tati Poder Judicial?
Kisuke wichukeley ti Tribunales konkülelu tati Poder Judicial mew. Welu wüneley tati Corte Suprema. Tati Corte Suprema mew inaley 17 Cortes de Apelaciones mülewyelu kake regiones tüfachi Chile mapu mu, ka ngüneduamüñmake ñi norümel chi dungu tati 465 tribunales de primera instancia pingekelu ka ngüneduamkey ñi küme inarumeniengeal tati llke procesos ka procedimientos.
Ti tribunales de primera instancia pingekelu kakewmey müley Civiles, Familia, Garantía ka Tribunales Orales en Lo Penal, Letras del Trabajo ka Cobranza, ka Letras con Competencia Común kam Mixta2 pingekelu. Tüfa mew wünelu mew amukey ta che tañi kümelkakunuñmangeal tañi dungu, tüfa mew kay ta mülelu ñi wünelu mew amual ta che. Tati Cortes de Apelaciones mew, kafey, ngüneduamngekey recursos, kafey norkentu yengeafuy tüfa mew mülerumefule norngeno chi dungu kam arbitraria de derechos y garantías de las personas (recursos de protección pingekelu)3, kafey respetangenofule tati derecho a la libertad kam seguridad individual pingekelu, kiñe ejemplo tüfachi dungu mew, ñi nürumengeal ta che fey ti ley feypinole ñi pepi femngeal (recursos de amparo)4 pingekelu. Tati Juzgado de Policía Local feyta chi tribunales especiales pingekelu ka ngüneduamniekeeyu tati Poder Judicial welu konkülelay tati Poder Juducial chi institución mew, adniekeeyu tati municipalidad feychi warria chew ñi mülen mu. Tüfa mew ngüneduamngekey tati culpalu ti ley del tránsito mew pingekelu, ingkayengekey ta che tati derechos del consumidor pingekelu, ti vivienda ka urbanismo pingekelu, ka kakewme dungu5.
¿Mülerumele dungu, chem tribunal mew amupeafun?6
Materia civilngele, müchay femngen mülele ñi kullingeal ta che tañi wechalkangen mu kam ae ti contrato de arrendamiento pingekelu, ti che presentameafuy, kiñe abogado mu, tati dungu kiñe juzgado civil mu. Kom tati che nienolu tañi pepi kulliam ta kiñe abogado kam abogada (bajo calicación socio económica) niey derechu tañi representayaetew jurídica ka profesionalmente kafey gratuitamente, rangiñelwe tati Corporación de Asistencia Judicial mew7. Tati materias ñi cumpilingekenon contrato de trabajo, faltan mu tati normas del Código del Trabajo pingekelu kam fey ñi ngenon dungu kechanenturumengele kiñe küdawfe, kom tüfachi dungu ngüneduamke tati Juzgados Laborales pingekelu. Mülen mu wulelkawün dungu familia mu, pensiones alimenticias, relación directa ka regular, wudawün pu kurrewen, kom femngechi dungu ngüneduamke tati Tribunales de Familias pingekelu. Petu kiñelewey dungu, mülerumefule kiñe conicto penal pingekelu, tüfa chi dungu ngüneduamke tati Juzgado de Garantía kam Tribunal Oral en lo Penal pingekelu. Tati Defensoría Penal Pública kellukey tami ingkañpengeal nienolmi kisu tami pepi kulliñmawael. Tuchi nielu tañi kulliñmawael killiafuy kiñe trokiñ müten kam kullikayafuy kom ñi tripan feychi dungu. Ti pu weche – doy 14 tripantu nielu welu petu puwülnolu 18 tripantu- kullilayayngün tüfa mew, chumngechilefule rume tañi situación económica8.
3. Chem derechu ka chem deber niey kom che tati justicia9 dungu mu Derechu:
– Ñi küme tratangeal ka ñi illamkanoaetew iney rume ñidolkülelu kam küdawkelu ti Poder Judicial mew.
– Ñiey derechu tañi rüf femtriparpual ñi feypikunuel ti tribunal.
– Tati Poder Judicial müley ñi kimfalkunual kom ti konkülechi dungu, welu ti ley dungu feypile “tüfa kimelngekelayay” kimelngelayay.
– Ñi küme kimelelngeal ta che kom dungu femngechi tañi pepi küme adümal.
– Ti che niey derechu ñi entregayal tañi reclamo, kam entudungual kam pedial kiñeke dungu.
– Ñi wiñoldungulelngeal ta che chem tañi ramtun papel mu.
– Ñi yochi atendengeal ta che chem hora tañi feypikunungeel.
– Ñi kimal ta che iney pingey feyti che tañi atienteetew. – Mülele tañi comparecemeal ti tribunal mew müley tañi müte tripanoal plata.
– Ti che niey derechu tañi kimüñmangenoal tañi wülkunuel chi dungu, elueleyew ti ley dungu ñi femngechi femal.
Deber:
– Müley ñi yamnieael pu küdawkelu ka pu ñidolkülelu ñi atientekeetew.
– Respetael feyti adkunungechi dungu tañi atentengeal ta che.
– Respetayael kom ti fütrake ruka ka kom ñi mülen fey mu.
4. Tati materia penal ñi derecho
a) ti wedalkangelu10
– Molestayawülngele, menazayawülngele kam malonmangele fey kam ñi pu familiache pediñmuafuy tañi ingkañpengeal ti medidas de protección mew.
– Presentafuy querella.
– Cofralelafuy tati dalluntukulu tunte tañi wechalkaetew mu.
– Ñi allkütuaetew ti scal ka ti tribunal petu ñi tripanon ti resolución.
– Ñi feypial tañi petu fentekungeal ti dungu küme conformawkülenolu ñi chum amulen.
b) Ti dalluntukungelu11
– Ñi küme kimal chem dungu mew tañi dalluntukumekengen.
– Ñi respetangeal tañi culpafengenon ñi trokingeal hasta que kom kimngele wula ti dungu.
– Niey derechu tañi ingkañpeatew kiñe abogado petu dewma konün mu ñi ngüneduamngeal tañi dalluntukungen.
– Pediael ti pu scales tañi dewmayal ti diligencias fey tañi kimngeam ñi culpafengenon tati dalluntukungeel chi dungu mu.
– Feypiafuy ta kiñe kues tañi allküñmayaetew tañi entudungun kiñe audiencia mu.
– Feypiafuy tañi amulngeal müten tati investigación pingekelu ka pepi kimafuy chem dungu ñitripameken petu ñi amulniengen, welu feypifule ti ley ñi pepi kimngenoal kiñeke dungu feychi mu müten pepi kimngelayafuy fentepuwle wula fey kimngerpuafuy chem dungu ñi tripameken.
– Feypilelafuy tati tribunal ñi fentekunuael ti dungu, allkütungenole ka inaye ingkañmawafuy.
– Niey derechu ñi chempinoal rume, femfule wedalkawlayafuy, kulpakonlayafuy tati ley dungu mu. – Kutrankamekengenoal, ka allfülkamekengenoal.
– Fey ñi ngenon mu kusgamekengenoal, müley ñi müleal may.
5. ¿chew chi ngüneduamafun ñi chum amulen tañi dungu?12
Konnge ta www.ocinajudicialvirtual.cl tami cédula de identidad ka Clave Única mew, fey wula wele püle peaymi chew ñi feypilen «Mis Causas», Feymu peafuymi itrokom dungu tami konkülen tami número rut mu. 6.
¿Chew peñmuafun ti información de contacto nielu tati pu tribunales mülelu tüfachi país mu? Tami kimael ti números de teléfonos ka ti correos de contacto müley tami konael ta https://www.pjud.cl/post/tribunales-del-pais, fey wula dulliaimi chumngechi tribunal tami duamnien. fey inangechi, tripayay kiñe mapa tami dullial chem jurisdicción ka, fey wula, kiñe pestaña tami dullial chem tribunal.
Femülmi tüfa, nülayay ta kiñe descripción ka kiñe fotón feypilelu “Guía de Atención de Público durante la Pandemia”, fey mu peaymi tati información de contacto13.
1. Müley ta: https://www.bcn.cl/formacioncivica/detalle_guia?h=10221.3/45682 y https://www.pjud.cl/post/que-es-el-poder-judicial
2. https://www.pjud.cl/post/que-es-el-poder-judicial
3. Ti Código Ciudadano pingelu: ¿Chem amta ti recurso de protección pingekelu? Müley ta: https://radio.pjud.cl
4. Ti Código Ciudadano pingekelu: ¿Chem am tati recurso de amparo pingekelu? Müley ta: https://radio.pjud.cl
5. Ti Noticiero Judicial: Ti kimeltun müley ta: https://www.youtube.com/watch?v=Y7Vy-C9hnlg
6. Ti Noticiero Judicial: Ti kimeltun müley ta: https://www.youtube.com/watch?v=eBLV6McG1fg&ab_channel=PoderJudicialChile
7. Müley ta: http://www.cajmetro.cl/quien-puede-ser-nuestro-usuario/
8. Müley ta: https://www.dpp.cl/pag/80/49/defensa_penal
9. Müley ta: http://catalogo.pjud.cl/catalogo/?post=84
10. Müley ta: https://www.youtube.com/watch?v=UGeI222acqU&ab_channel=PoderJudicialChile
11. Müley ta: https://www.youtube.com/watch?v=i-3QysvCQvg
12. Müley ta: https://ocinajudicialvirtual.pjud.cl/home/FAQ.php
13. Puerto Montt mülechi corte elkunuy ta acceso remoto pingekelu femngechi tañi kimael dungu ti pu monitores de salas de audiencias pingekelu. Tüfa müley ta: https://www.youtube.com/watch?v=sBYU5nvCedY&list=PLiM1Z2DRIWDPJY1V83YVbHib0mR3LXevv&index=25